Rusya’ya enerji bağımlılığından kurtulmak isteyen Avrupa Birliği (AB) için en önemli alternatif doğal gaz kaynakları nerededir? Doğu Akdeniz’de mi? Hayır. Doğu Akdeniz’deki kaynakların miktarı yeterli olmaktan çok uzak. AB için 3 önemli kaynak var. Bunlar Azerbaycan, İran ve Türkmenistan’dır. Üç kaynaktan da gelebilecek doğal gaz Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) üzerinden Avrupa’ya ulaşacak. İran ve Türkmenistan doğal gazı konusunda Avrupa’nın Çin ile yarışması gerekecek. İran doğal gazının bir diğer müşterisi Hindistan olacak. AB, enerji kaynakları için Çin ve Hindistan’la yarışırken en önemli müttefiki Türkiye olacak.
AB halihazırda TANAP üzerinden Azerbaycan doğal gazını alacak. TANAP’ın 2019’da tam kapasite ile çalışmaya başlaması bekleniyor. Şah Deniz’den TANAP’a ilk aşamada 16 milyar metre küp (bcm) doğal gaz akması hedefleniyor. 6 bcm Türkiye’nin ihtiyaçlarını karşılayacak, 10 bcm de Avrupa’ya ihraç edilecek. TANAP’ın Avrupa’ya ihracatının her yıl 1 bcm artması bekleniyor. 2026’da 31 bcm ihracat yapılacak. İhracat, uzun vadede 60 milyar metre küpe ulaşacak. Avrupa’nın daha büyük miktarlarda doğal gaza ihtiyacı var. Azerbaycan gazının 40 yılda tükeneceği tahmin ediliyor. Avrupa gibi Türkiye’nin doğal gaz ihtiyacı da hızla artıyor. Artan ihtiyacı karşılamak ve Rusya’ya olan bağımlılıktan kurtulmak için Türkiye’nin de Azerbaycan gazının dışında başka kaynaklar bulması gerek. İran ve Türkmenistan doğal gazının TANAP üzerinden batıya taşınması konusunda AB ve Türkiye’nin çıkarları çakışıyor. Bunu sağlamak için birlikte çalışmaları gerekecek.
Ambargolar nedeniyle şimdiye dek İran doğal gazı konusu ön planda değildi. Nükleer anlaşma yolunda giderse yakında bu durum değişecek. Ambargolar sonrası dönemde İran doğal gazının nereye akacağı jeo-stratejik dengeleri etkileyecek. İran’ın hem petrol, hem de doğal gaz kaynakları çok zengin. (Suudi Arabistan’la sert rekabetin nedenlerinden biri budur.) Şu anda dünyada tüm önemli ekonomik ve siyasi oyuncular İran’la ilişkilerden nasıl fayda sağlayacaklarının hesaplarını, planlamasını yapıyorlar. Atlantik Konseyi (Atlantic Council) “Ambargolar sonrasında İran ve Avrasya Enerji Mimarisi” (A Post-Sanctions Iran and the Eurasian Energy Architecture: Challenges and Opportunities for the Euro-Atlantic Community) başlıklı raporunda bu konuyu detaylı olarak inceliyor. Rapora göre Ocak 2015 itibarıyla İran’ın 158 milyar varil ham petrolü ve 36 trilyon metre küp doğal gazı var. Bu kaynaklar kime ulaşacak?
Halen İran doğal gazını iç ihtiyaçları için kullanıyor. Çok az ihracatı var. İhracatın yüzde 90’ı Türkiye’ye gidiyor. Aynı zamanda Türkmenistan’dan doğal gaz ithal ediyor. İhracatını hızla artırabilmesi için İran’ın teknoloji ve dış yatırımlara ihtiyacı var. Dış yatırım sağlayabilirse 5 yılda doğal gaz üretimini iki katına (24.6 milyar metre küp) çıkarabilir. Daha önce de belirttiğim gibi AB, Çin ve Hindistan İran doğal gazı konusunda yarışacak. İran, enerji ihracatı konusunda Rusya’nın rakibi haline gelecek. Bu rekabetin doğuracağı ekonomik, politik, stratejik sonuçları iyi hesaplamak gerek. Bu rekabette İran Türkiye ile işbirliğini seçecek mi? İran’ın Türkiye ve Azerbaycan’la ilişkileri ve TANAP’a katkı sağlayıp sağlamayacağı son derece önemli. İşbirliğinin gelişmesi için Türkiye ve Azerbaycan’a da önemli görevler düşüyor.
Doğal gaz rekabetinde bir diğer önemli ülke Türkmenistan’dır. Sonuçta İran doğal gazı TANAP’a akmazsa (sadece Azerbaycan gazı yeterli olmayacağı için) Türkmenistan gazının akması gerekecek. Türkiye, 5-6 milyar metre küp Türkmen doğal gazının TANAP’a akmasını hedefliyor. Bunun için Türkmen gazının Hazar Denizi altından borularla Azerbaycan’a ulaşması gerekiyor. İran ve Rusya böylesi bir boru hattına karşı çıkıyor. 1 Mayıs 2015’te Aşkabat’ta Türkmenistan, Azerbaycan, AB, Türkiye dörtlü zirvesi yapıldı ve Aşkabat Deklarasyonu yayınlandı. Avrupa Komisyonu Başkan Yardımcısı, toplantıdan sonra “Avrupa, Türkmen gazının 2019’da kendisine ulaşmasını bekliyor” dedi. İran, Türkmen gazının Hazar Denizi üzerinden değil kendi topraklarından Türkiye’ye ulaşmasını öneriyor. Tabii, İran doğal gazının Türkmenistan üzerinden Çin’e ihraç edilmesi çalışmaları da var. Türkmenistan Çin’e ihracat yapıyor ve Rusya ile ilişkilerine önem veriyor. Sonuçta Türkmen gazı TANAP’a ulaşacak mı? Göreceğiz.
İran’a uygulanan ambargoların kalkması ile Avrasya’da bir yanda önemli dev enerji tüketicileri AB, Çin ve Hindistan, diğer yanda Rusya, İran, Suudi Arabistan, Türkmenistan, Azerbaycan gibi enerji üreticileri arasında nasıl ilişkiler oluşacağı, enerji kaynaklarının büyük kısmının nereye akacağı, nereden akacağı yeni dengeleri belirleyecek. AB açısından Türkiye çok önemli. İran’a ambargoların kalkması sonrasında oluşacak dengeleri izlemeye devam edeceğiz.
