Ortadoğu ile ilgili tüm yazılarda, tartışmalarda Sykes-Picot Anlaşması mutlaka gündeme gelir. Bugün Ortadoğu’da yaşanmakta olan kaosu, devlet sisteminin çöküşünü açıklamada genellikle başlangıç noktası Sykes-Picot’dur. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilerek dağılması sonucu Ortadoğu’nun İngiltere ile Fransa arasında paylaşılması ve daha sonra bugün bildiğimiz Arap devletlerinin oluşmasının hikayesinde Sykes-Picot önemli yer tutar. Sykes-Picot Anlaşması 16 Mayıs 1916’da imzalanmıştı. 100. yıldönümünde bu anlaşmaya ve sonuçlarına kısaca bakmakta yarar var.
Anlaşma adını İngiliz diplomat Mark Sykes ve Fransız diplomat François Georges-Picot’dan alır. Önce Mark Sykes’ı kısaca tanıyalım. James Barr’ın “A Line in the Sand” başlıklı kitabında aktardığı gibi 1911’de Muhafazakar Parti’den parlamentoya seçildi ve kendini Osmanlı İmparatorluğu konusunda uzman olarak tanıttı. Ortadoğu’yu bir kaç kez ziyaret etmişti ama uzmanlığını bilerek abartmıştı. Türkçe veya Arapça bilmiyordu. Birinci Dünya Savaşı’na kadar İngiltere’nin çıkarlarının Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü savunmak olduğunu düşünüyordu. Osmanlı’nın Almanya’nın müttefiki olması ile durum değişti. Sykes, 16 Aralık 1915’te, İngiltere hükümetinin Ortadoğu danışmanı olarak kabine toplantısına davet edildi. 36 yaşındaydı. (39 yaşında gripten öldü.) İngiltere hükümeti için sorun Osmanlı’ya ait Ortadoğu topraklarının kaderini belirlerken bu bölgede hak iddia eden müttefiki Fransa ile kavga etmemekti. Sykes, beraberinde getirdiği harita üzerinde parmağı ile Akka’dan Kerkük’e kadar uzanan bir çizgi çekti. Çizginin kuzeyi Fransa’ya, güneyi İngiltere’ye kalacaktı. Böylece Ortadoğu’nun İngiltere ve Fransa arasında bu şekilde bölünmesi fikri doğmuş oldu.
Fransa’daki gelişmelere de bakalım. Fransa’nın toprak taleplerinin avukatlığını Comite de l’Asie Française yapıyordu ve Dışişleri Bakanlığı’ndan diplomatlar bu komitede yer alıyordu. Komite, Suriye ve Filistin’in Fransa’ya bırakılması gerektiğini savunuyordu. Fransız diplomat François George-Picot, Comite de l’Asie Française üyesiydi. Savaştan önce Beyrut’ta konsolosluk yapmıştı. İngilizleri sevmeyen, Fransız emperyalizminin savunucusu bir tipti. 1915’te Picot Fransa’nın Ortadoğu’daki taleplerini savunmak için Londra’da görevlendirildi. İngiltere hükümeti ile pazarlıkları yürüten diplomat oldu. Sonuçta Mark Sykes ve George Picot, Ortadoğu’yu kendi ülkelerinin nüfuz alanlarına bölen ünlü Sykes-Picot Anlaşması’nın mimarları oldular. Elbette bu anlaşma gizli bir anlaşmaydı. Dünyanın bu anlaşmayı öğrenmesi Rusya’da Bolşeviklerin Ekim 1917’de iktidara gelmesi ve tüm gizli anlaşmaları açıklaması ile mümkün olacaktı. Anlaşmadan sonra İngiltere ve Fransa arasındaki rekabet, güvensizlik, gerginlik, kavga hiç bitmedi.
İşin ilginç yanı Sykes-Pikot Anlaşması’nın 16 Mayıs 1916’da imzalanmasından kısa süre sonra 5 Haziran 1916’da Şerif Hüseyin liderliğinde Osmanlı’ya karşı Arap ayaklanmasının başlamasıdır. İngilizler Ortadoğu’yu Fransa ile bölüşmüşlerdi ama Osmanlı’ya karşı ayaklanmaları karşılığında aynı topraklarda Araplara “Arap devleti” vaadinde bulunmuşlardı. 1915’te başlayan Şerif Hüseyin’le İngiltere’nin Mısır Yüksek Komiseri McMahon arasındaki yazışmalar, McMahon’un ne vaad edip etmediği çok tartışıldı. Bilindiği gibi 1918’de Şerif Hüseyin’e vaad edilenler değil Sykes-Picot Anlaşması hayata geçirildi ve Osmanlı toprakları “manda” adı altında İngiltere ile Fransa arasında bölüşüldü. Fransa Suriye ve Lübnan’ı, İngiltere de geriye kalanı aldı.
Bu noktada İngiltere’nin ittifak kurmakta fayda gördüğü Siyonist harekete yaptığı vaadi de hatırlamak lazım. 2 Kasım 1917’de, İngiltere Dışişleri Bakanı Arthour J. Balfour, Yahudilere Filistin’de “yurt” (homeland) vaad eden ünlü Balfour Deklarasyonu’nu yayınladı. Böylece 14 Mayıs 1948’de İsrail devletinin kurulması ve günümüze kadar devam eden İsrail-Filistin anlaşmazlığı ile sonuçlanacak bir süreç başlamış oldu.
Ortadoğu’nun şimdi içinde bulunduğu durum Sykes-Picot Anlaşması’nın 100. yıldönümüne ilgiyi artırıyor. Bölgenin tüm sorunlarını Sykes-Pikot’a bağlayıp bu dönemin sona erdiği, “yeni bir Ortadoğu kurulmakta olduğu” türü argümanları sık sık okuyoruz. The Economist dergisinin son sayısında yer alan “Sykes-Picot and its aftermath” ve Foreign Policy dergisinde Steven A. Cook, Amr T. Leheta imzalı “Don’t Blame Sykes-Picot for the Middle East’s Mess” başlıklı yazılarda da belirtildiği gibi Ortadoğu’da bugün var olan devlet sınırları Sykes-Picot Anlaşması’nda çizilmedi. Anlaşma bölgeyi iki nüfuz alanına ayırdı. İngiltere ve Fransa daha sonra kendi bölgelerinde yeni devletlerin sınırlarını belirlediler. Kurulduklarında suni olsalar bile bugün bu devletler ve kimlikler yerleşmiştirler. Kolay kolay ortadan kalkmazlar. Her konuda Sykes-Picot’u suçlamak veya ona atıfta bulunmak kolaycılıktır. Konular daha karmaşık.
